Doç. Dr. Hakan KIRIMLI, Bilkent Üniversitesi

       Kırım’dan Türkiye’ye kitle göçleri, esas olarak 1783’de Kırım Hanlığı’nın ortadan kaldırılarak Rusya İmparatorluğu’nun Kırım’ı ilhâkını müteakip gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, 1783 öncesinde de Kırım’dan Osmanlı topraklarına pek bilinmese de, azımsanmayacak boyutlarda göçler olmuştur.

Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti arazisi üzerinde Kırım’dan gayet eski tarihlerde gelmiş insanlara ait muhafaza edilebilmiş veriler mevcuttur. Meselâ, XIV. asrın son çeyreğinde Altın Orda Hanı Toktamış Han tarafından Kırım’dan binlerce Kıpçak’ın (o dönemde henüz Osmanlı hâkimiyetinde olmayan) Kars ve Iğdır havalisine iskân edildiğini biliyoruz. Günümüzde Iğdır ve Erzurum’da çok ünlü bir sülâle olan Hatunoğulları daha Kırım Hanlığı kurulmamışken bölgeye yerleştirilen bu insanların soyundan gelmektedir. Hatunoğulları bu geçmişlerini bilgi ve saygıyla hatırlamaktadırlar.

Altın Orda’nın mirasçısı olan Kırım Hanlığı ile Osmanlı İmparatorluğu’nun XV. yüzyılın son çeyreğinde ittifaka girmesini müteakip Kırım’dan gerek askeriye gerekse ilmiye sınıfından ferdî olarak Osmanlı topraklarına pek çok gelenler oldu. Bunlar arasında Osmanlı mülkî, ilmî, askerî, iktisâdî ve ictimâî hayatında fevkalâde temâyüz eden insanlar da çıktı. Ayrıca münferit Kırım Tatar grupları Osmanlı Rumelisi, Osmanlı Anadolusu ve Osmanlı Suriyesi’ne gelip yerleştiler. Meselâ, İlber Ortaylı XV. asırda Kırım’dan gelerek Tekfurdağı’na (Tekirdağ’a) yerleşen bir cemaate rastladığını kaydeder. Aynı şekilde Anadolu’nun Karadeniz kıyılarına muhtelif sebeplerle XVI., XVII. ve XVIII. asırlarda yerleşen Kırım Tatarlarının izlerine bugün dahi rastlamak mümkündür. Geniş Osmanlı coğrafyasının akla bile gelmeyecek köşelerinde dahi Kırım kökenli böyle fert veya gruplara rastlanabileceğine şüphe yoktur. Ancak, sözünü ettiğimiz bütün bu "erken" göçler, nihayetinde şahsî yahut konjonktürel sebeplere bağlı, demografik açıdan kritik denilemeyecek boyutlardaki nüfus hareketlerinden ibarettirler.

Kırım’dan Osmanlı İmparatorluğu’na asıl kitle hicreti dediğimiz ve son derece dramatik neticeleri olan muazzam sosyal olgu muhakkak ki Kırım Hanlığı’nın yıkılmasına takaddüm eden yıllarda başlayan bir süreçtir. Kırım’ın kaderine damgasını vuran 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında Rusya ordusu 1771’de Kırım’a girmeyi başardı. 1774’de imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Rusya İmparatorluğu güyâ Kırım Hanlığı’nın bağımsızlığını tanıdıysa da, hedefi Kırım’ı şartlar olgunlaştığında ilhak etmek olduğundan, hanlığın idaresine mümkün olan her türlü müdaheleyi yapmaktan geri durmadı. Neticede, 1783’e kadarki yaklaşık on yıllık süre içinde Kırım, Rus müdahelelerine doğrudan bağlı ve gayet kanlı bir iç savaşın içine girdi. Bu dönemde üst rütbelerdeki pek çok Kırımlı idareci ile bir o kadar da asker ve halktan insanlar Osmanlı ülkesine iltica etmek zorunda kaldılar. Kısa zaman içinde vatanlarına dönmeyi uman bu mülteciler aslında iki yüz yılı aşkın bir müddet devam edecek olan devâsa bir nüfus akımının ilk kısmıydı.

Nihayet 1783 yılında Rusya İmparatorluğu, Kırım’ı topraklarına ilhak ettiğini resmen ilân etti. İlhâkı müteakip, Rus fâtihlerin ilk işleri Çarlık hâkimiyetini benimsemeyeceği açık olan unsurları, özellikle de eski hanlığın siyâsî elitini yarımadadan uzaklaştırmak oldu. Nitekim, Kırım hanlık hânedânı Geraylar, Ruslara karşı ön saflarda savaşmış olan beyler, mirzalar, diğer askerî ve dinî önderlerle onların yakınları Kırım’dan çıkarılarak Osmanlı ülkesine sürüldüler. Ne var ki, bu sürgünler sadece ilk ve âcil tedbirler mahiyetindeydi. Rusya idarecileri yalnızca bu eski hanlık yöneticilerinden değil, bizzat Kırım Tatar halkının Kırım’daki varlığından rahatsızdılar. Rusya ileri gelenleri ilhak ettikleri bu ülkenin orada meskûn "zararlı unsurlar"dan temizlenmesi gereğini açıkça ifade ediyorlardı. Kırım, Rusya İmparatorluğu’nun hiç bir yeri ile kıyaslanamayacak kadar güzel, büyüleyici tabiî özelliklere sahip olduktan başka, aynı zamanda son derece büyük stratejik önemi de hâizdi. Öncelikle İstanbul’u ve Akdeniz’i hedef alan Rus yayılma hedefleri için olmazsa olmaz bir atlama taşını teşkil etmekteydi. Dahası, Kırım Tatarlarının Rusya’yı iki asır hâkimiyeti altında bulundurmuş olan Altın Orda İmparatorluğu’nun mirasçıları olmaları, bu halka geçmişin derine işlemiş intikam duygularıyla bakılmasına yol açıyordu. Bu bakımdan, en baştan itibaren Rusya Devleti’nin Kırım’a yönelik kesin ve gayet açıkça ikrar edilen siyaseti, burayı yerli Türk-Müslüman ahalisinden yani Kırım Tatarlarından temizleyip yerlerini Ruslarla, bu mümkün olmazsa diğer Hıristiyan unsurlarla, doldurulmak yönünde olmuştur.

Rusya devlet yetkilileri gerek XVIII. asrın sonunda gerekse XIX. asır boyunca Kırım Tatarlarının Kırım’dan çıkmasının Rusya açısından fevkalâde hayırlı bir hadise olduğunu daima ifade edegelmişlerdir. Nitekim, Rusya İmparatorluğu’nun en üst seviyedeki idarecileri tarafından yazılan ve Kırım Tatarlarının Türkiye’ye göçlerinin önlenmemesi, hattâ teşvik edilmesi gerektiğinin vurgulandığı bir çok belgeler mevcuttur. Bununla birlikte, konjonktürün her zaman aynı siyasetin uygulanmasını mümkün kılmadığı da açıktır. Her ne kadar esas olarak Kırım Tatarlarının Kırım’ı terk etmeleri arzu edilse de, ânî ve kitlevî tahliyelerin gerek Kırım, gerekse Rusya ekonomileri bakımından ciddî zararları olduğu için göçler kontrollü ve ekonominin kaldırabileceği ölçülerde gerçekleşmeliydi. Kaldı ki, 1861’e kadarki dönemde Rusya’da serflik olduğundan, istenilen sayıda insanı istenilen yerde iskân edebilmek kolay değildi. Bu sebeple Balkanlardan İtalya ve Almanya’ya kadar ne kadar Hristiyan unsur varsa Kırım’a davet ediliyordu. Hattâ, İmparatoriçe II. Yekaterina’nın kocası ve dönemin en önemli devlet adamı olan Grigoriy Potyomkin tarafından Kırım’a İngiltere’den getirilecek suçluların iskân edilmesi bile teklif edilmişti. Yani İngiltere’de ne kadar mahkûm ve sabıkalı varsa, bunlar nihayetinde Hristiyan unsurlar oldukları için (sonradan Avustralya’da yapılacağı gibi) memnuniyetle Kırım’a yerleştirilecekler ve bu Yeşil Ada’nın "detatarizasyonu"nda rol alacaklardı!

1770’lerden itibaren Kırım’dan Osmanlı topraklarına doğru dalgalar halinde başlayan Kırım Tatar göçü 1920’lere kadar tek bir yıl bile durmadan devam etmiş, hattâ bazı kesintilerle günümüze kadar sürmüştür. Bu göçler bazı yıllarda çok büyük dalgalar halini alır ve hem Kırım’ın hem de göçlerin yapıldığı Osmanlı Anadolu ve Rumelisi’nin demografisini kökünden değiştirirken, diğer yıllarda ise nisbeten münferit ama yine hiç de azımsanmayacak boyutlarda gerçekleşmiştir. Bir tahmine göre, 1783-1922 yılları arasında Osmanlı ülkelerine göç eden Kırım Tatarlarının sayısı en az 1.800.000 idi.[1] Çeşitli sebeplerden gerek Rus gerekse Osmanlı kayıtlarının her göç dalgasının boyutlarını yeterli doğruluk dereceleriyle yansıtamadıkları hatırlanacak olursa, daha yüksek bir rakam dahi söz konusu olabilir. Her halükârda, XIX. yüzyıl içinde ülkelerini terk eden Kırım Tatarlarının sayısının kalanlardan çok daha fazla olduğu kesindir.

Göçlerin aslî sebebi hiç şüphesiz siyasîdir: Göç eden unsur yani Kırım Tatarları yerine göre canlarını, mallarını veya kimliklerini Rusya idaresinin doğrudan tehdidi altında hissettikleri için vatanlarını terk etmek zorunda olduklarnı düşünmüşlerdir. Diğer taraftan, Rusya da onların Kırım’dan uzaklaşmalarını siyaseten yararlı görmüştür. Bu durumda, iki yüz yıla yayılan göç süreci içinde konjonktürel sebepler olarak beliren sosyal, ekonomik, kültürel ve psikolojik faktörler de aslında bağımsız veya birincil unsurlar değil, temelde siyâsî faktörün doğurduğu neticelerdi. Şu cümleden, XIX. asır boyunca en çok öne çıkan hicret sebeplerinden birisi Kırım Tatar köylüsünün büyük ölçüde topraksızlığı ve Kırım Tatar toplumunun genel olarak ekonomik sahada tam bir çöküş içine girmesiydi. Ne var ki, bu ekonomik ve sosyal kriz, 1780’li yıllardan itibaren Rusya Devleti’nin bilinçli olarak uyguladığı Kırım topraklarının yağmalanması ve Kırım’ın günlük hayatına her bakımdan Kırım Tatar olmayanların hâkim kılınması siyasetinin türevinden başka bir şey değildi. XVIII. asır sonlarından itibaren Kırım Tatarlarının elindeki topraklar (özellikle de hanlık ve vakıf toprakları), Rus hükûmeti tarafından devlet arazisine çevrilmiş yahut Hristiyan şahıslara dağıtılmıştı.

Göçlerin ortaya çıkmasında büyük önem taşıyan dinî baskılar da nihayetinde bu siyasetin parçalarıydı. Milliyet fikrinin henüz İslâm âleminde teşekkül etmediği bir ortamda, Dârü’l-Harb’den Dârü’l-İslâm’a gidilmesi düşüncesi (hicret kavramının İslâmiyet’deki yerine de atıfla) gerçekten pek çok Müslüman cemaat lideri tarafından uygun görülmekteydi. Bir cemaatin göçü muhakkak ki çevresindeki diğer cemaatleri de etkiliyordu. Her yeni göç dalgasına sebep teşkil eden daimî ve konjonktürel problemlerin yanısıra, Kırım’daki Kırım Tatar nüfusunun (diğer unsurlara nazaran) oranının azalması geride kalanların durumunu daha da zorlaştırıyor ve onların da bir süre sonra göçü düşünmelerine yol açıyordu. Yalnız Ruslar ve diğer halklar tarafından değil, bizzat kendilerince de Kırım’ın Kırım Tatar sakinlerinin çoğunluğu potansiyel muhacirler olarak telâkki edilmekteydi. Ancak, Kırım Tatar toplumunun iç dinamiklerine ait gibi görülen bu sosyo-kültürel ve psikolojik olgular da nihayetinde hâkim devletin tavırları ve siyasetine bağlı olarak ortaya çıkıyorlardı.

1783 sonrasında kitle göçü mahiyetindeki ilk dalga 1792–1793 yıllarında gerçekleşti. Bunu 1802–1803, 1812–1813 ve 1830’lu yıllardaki dalgalar takip etti. 1802-1803 dalgası hariç tutulursa, bu göç dalgalarının Osmanlı-Rus harplerinden hemen sonra vuku bulması dikkat çeker. Bu tesadüfî değildir. Gerçekten de, her Osmanlı-Rus savaşında Rusya hükûmeti Kırım Tatarlarını Osmanlıların Kırım’daki beşinci kolu olarak görmüştü. Esasen Kırım Tatarlarının Osmanlılara yönelik sempatisi herkesin bildiği çok açık bir vakıaydı. Bununla birlikte, XIX. yüzyıl ortalarına kadarki dönemde Osmanlı – Rus harpleri esnasında Kırım Tatarlarının Kırım’da Ruslara karşı sabotaj veya benzeri bir karşı harekete giriştiklerinin yahut oradaki Rus ahâliye karşı tavır aldıklarının örneği yoktur. Buna rağmen her savaş halkın üzerinde Rus baskısını artırdığı için göç dalgalarını getirmiştir.

En büyük göç dalgası ise yine yukarıda sözünü ettiğimiz faktörlere bağlı olarak 1853–1856 Kırım Harbi’nin müteakip on yıl içinde oldu. İlk defa bu harpte Müttefik orduları ve şu cümleden de Osmanlı silâhlı kuvvetleri 1854 Eylül ayında Kırım’da Kezlev sahiline çıktılar. Hakikaten de buralardaki Kırım Tatarları tarafından sempati ile karşılandılar. Kırım cephesindeki muharebeler savaşa tarihte "Kırım Harbi" isminin verilmesine yol açacak kadar önemli olmasına rağmen, bu süreçte Müttefik ordularının işgal ettikleri alan yarımadanın sadece küçük bir kısmına münhasır kalmıştır. Savaş esnasında Müttefikler tarafından işgal edilmiş olan Kırım şehirleri yalnızca Akyar (Sevastopol), Kezlev ve Kerç’den ibaretti. Diğer yerler ise savaş boyunca Rus hâkimiyetinde kaldı ve buralarda yaşayan Kırım Tatar halkı Rus yetkililerin büyük baskılarına uğradı. Hattâ Kırım’daki Rus Silâhlı Kuvvetleri Başkumandanı Büyük Knyaz General Aleksandr Menşikov 1854’de üst üste bir kaç defa Yalıboyu’nda yaşayan Kırım Tatarlarının kitle halinde Rusya içlerine sürülmesini emretti. Bu emrin yerine getirilememiş olması sadece savaş şartları içinde bunun için gereken imkânların bulunamamasındandı. Bununla birlikte, bazı köylerin bütün ahalisi Kursk Guberniyasına sürüldü. Bu yönde bir fikir yarım asır önce, 1803’de de dile getirilmiş ve o zaman da imkân yetersizliğinden uygulanamamıştı. Teknik imkânlar çok sonraları Stalin devrinde 1944’de temin edilecek ve kitle sürgünü bu sefer dehşet verici bir kesinlikle uygulanacaktı.

1856’da Müttefiklerce işgal edilmiş bölgelerdeki Kırım Tatarlarından on bin kadarı da, Müttefik orduları Kırım’dan çekilirken onlarla birlikte vatanlarını terk ederek Osmanlı topraklarına tahliye ve iskân edildi. Ancak bu ilk kafileler bir kaç yıl sonraki muazzam dalgaların sadece habercisiydi. Kırım Harbi’nin hemen sonrasındaki yıllar, Kırım Tatarlarına yönelik fiilî ve psikolojik baskıların arttığı bir dönem oldu. Bu gayet ciddî sosyal huzursuzluk ortamında Tatarların Rusya içlerine sürülecekleri söylentileri giderek yaygınlık kazanıyordu. Bundan ilk etkilenenler eski Kırım Hanlığı ahalisinin en önemli unsurlarından biri olan ve Kırım Tatar halkının bir parçası olarak olarak nitelendirebileceğimiz kuzeydeki Deşt-i Kıpçak (Kıpçak Bozkırı) arazisinde yaşayan Nogaylar oldu. Nogaylar 1859’da Osmanlı İmparatorluğu’na yönelik olarak çok büyük bir göç hareketini başlattılar ve Kıpçak Bozkırları bu göçle tamamen boşaldı. O kadar ki, bir zamanların büyük ve şanlı Nogay toplumu bu muazzam dalga ve XIX. yüzyıl sonuna kadarki bir kaç daha küçük göç dalgası neticesinde asırlarca aslî unsuru olduğu Kıpçak Bozkırları’ndan silindi. Bu halkın günümüzde ancak Dağıstan’ın kuzeyindeki düzlüklerde kalabilen küçük bir kısmına bakanlar Nogayları bir Kuzey Kafkasya toplumu sanmakta ve onun asıl tarihî yayılma arazisini gözardı etmektedirler.

Nogayların Kırım üzerinden göçü yarımadadaki Kırım Tatarları arasında büyük bir paniğe yol açtı ve toplum hareketini tetikledi. "Halife’nin memleketine bugün gidilmezse yarın bu imkânın bulunamayacağı, kalanların zorla Hristiyan yapılacakları" söylentileri hızla yayıldı. Bu söylentiler doğru olmasa da, zaten ekonomik açıdan büyük bir çaresizlik içindeki topraksızlaştırılmış Kırım Tatar köylüleri üzerinde çok etkili oluyordu. Neticede, 1860’da ve (giderek azalmak kaydıyla) onu takip eden bir kaç yıl içinde en az 200.000 Kırım Tatarı sefilâne şartlar altında Türkiye’ye gitmek üzere Kırım’ı terk etti. O zamana kadarki en büyük göç dalgası buydu. Bu muazzam dalga Kırım Tatar halkının kaderinde en yıkıcı hadiselerden biri olmuştur. Göçle giden Kırım Tatarları maddî ve manevî açılardan perişan oldukları ve bunun neticesinde nüfus olarak kırılıp gittikleri gibi, geride kalan Kırım Tatarları da vatanlarında ilk defa nisbî azınlık haline düştüler. Yarımadanın ekonomisi ise çökme noktasına geldi. O kadarki, başlangıçta Kırım Tatarlarının gidişini memnuniyetle karşılayan Rusya Devleti bile yarımadanın maruz kaldığı tahribat dolayısıyla göçü durdurmaya, hiç değilse yavaşlatmaya çalıştı.

1860-1861 göç dalgasından sonra da 1874, 1890 ve 1902’de yeni göç dalgaları olduysa da bunların sayıları yüz binlerle değil, on binlerle ifade olunuyordu. 1874 göçü, o vakte kadar mecburî askerlik vazifesinden muaf olan Kırım Tatarlarına bunun empoze edilmesiyle tetiklenmişti. Kırım Tatar halkının XIX. asrın son çeyreğinde İsmail Bey Gaspıralı’nın sahneye çıkmasıyla başlayan millî uyanış döneminde yeni milliyetçi aydınlar sosyal felâket haline gelen göçleri önleyebilmek için çok gayret sarfetmişler ve halklarını bu hususta bilinçlendirmeye çalışmışlardır.

Kırım Tatarlarının doğrudan Kırım’dan Türkiye’ye göçlerinden başka, pek farkedilmeyen ikinci bir göçleri daha vardır. XIX. yüzyılın ortalarına kadarki ve özellikle de 1860’lardaki göçlerle gelen Kırım Tatar muhacirleri Osmanlı topraklarının muhtelif bölgelerine, bu meyanda Osmanlı Rumelisi’ne de iskân edilmişlerdi. Rumeli’ne yerleştirilen Kırım Tatarlarından pek çoğu "93 Harbi"ni yani 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı yaşayarak, daha vatanlarından geleli 20 sene bile olmaksızın artık Bulgaristan yahut Romanya haline gelmiş olan iskân yerlerinde kendilerini tekrar Hristiyan idaresi altında buldular. Böylelikle, bu insanların çoğu ikinci bir hicrete, yani Rumeli’nden Anadolu’ya göçe başladı.

Diğer bir ifadeyle, 1878 sonrası Rumeli göçleri dediğimiz muazzam göçlerin içinde Kırım Tatarları da vardı. Bu tarihten sonraki bir yüzyılı aşkın süre içinde Bulgaristan’dan, Romanya’dan, Yunanistan’dan ve Makedonya’dan gelen muhacirler içinde Kırım Tatarları hep olmuş ve olmaya da devam etmektedir. Bu bakımdan, Türkiye’de bazı yerleşim yerlerinde Romanya yahut Bulgaristan muhaciri denenler arasında aslen Kırım Tatar muhaciri olan pek çok kimse vardır. Hattâ bu sebepten, yani bir kısım Kırım Tatarlarının meselâ Romanya üzerinden Anadolu’ya gelmiş olmalarından dolayı onları "Romanya Tatarları" şeklinde ayrı bir kategori sananlar da çıkmaktadır.

XIX. ve XX. yüzyılda Osmanlı ülkesine yönelik olarak Kırım, Kuzey Kafkasya, Rumeli ve diğer yerlerden yapılan göçlerin hepsinin felâketlerle dolu olduğunu özellikle kaydetmek gerekir. Bu durum, göçe maruz kalan talihsiz halkların hepsi için geçerliydi. Perişan şartlardaki yolculuklarda gemilerin yahut ilkel taşıma araçlarının batmasıyla ve başka belâlarla yollarda helâk olanlar, iskânı bekledikleri yerlerde tarifsiz mahrumiyetler çekip aç ve açıkta kalanlar ve nihayet yerleştirildikleri mahallerde son derece namüsait tabiat şartları ve hastalıklar ile mücadele edenler ve böylece on binlercesi eriyip gidenler o dönem göçlerinin karakteristik parçalarıydı. Bazı muhacir köylerinde göçmenlerin kırılmasından ölüleri gömecek insan bile kalmadığı bugün dahi anlatılagelmektedir.

Osmanlı döneminde hicret eden Kırım Tatarları Rumeli’ne, Anadolu’ya, Suriye’ye ve geniş Osmanlı coğrafyasının çeşitli vilâyetlerine yerleştirildiler. Göçleriyle kendi vatanlarını boşaltan bu muhacirler Osmanlı İmparatorluğu’nun demografik dengesinde Türk ve Müslüman unsur lehine ciddî değişikliğe yol açtılar. Bugün de Türkiye’nin hemen her yerinde Kırım muhacirlerinin soyundan gelen insanlara ve onlar tarafından kurulmuş yerleşim yerlerine rastlamak mümkündür. Aynı şekilde, eski Osmanlı toprakları olan Bulgaristan, Romanya ve hattâ Yunanistan’ın Batı Trakyası’nda da Kırım Tatar muhacir halkının torunları olan on binlerce insan yaşamaktadır. Bugün büyük birer merkeze dönüşmüş bir çok yerleşim yeri Kırım Tatar muhacirleri tarafından kurulmuştur. Hâlen Romanya’nın Dobruca bölgesinin önemli şehirlerinden olan Mecidiye Kırım Harbi sonrasında gelen Kırım Tatar muhacirleri için Sultan Abdülmecid’in emriyle (ve onun adını taşıyarak) inşa edilmiştir. Çukurova’daki Ceyhan da ilk olarak 1859-1860 yıllarında gelen Nogay muhacirleri tarafından Yarsuvat adıyla bir köy olarak kurulmuş, onlardan hemen sonra gelen Kırım göçmenleriyle de gelişerek zamanla şimdiki halini almıştır. Yine Balıkesir’in Manyas ve Karaman’ın Ayrancı ilçeleri de önce Kırım Tatar muhacirleri tarafından köy olarak kurulup, bilâhare ilçe merkezine dönüşen yerleşim yerlerindendir.

Kırım’dan Osmanlı İmparatorluğu’na göçler Birinci Dünya Savaşı’na kadar ferdî boyutlarda da olsa devam etti. Rus İhtilâli’ni müteakip Kırım Tatarları Aralık 1917’de tarihteki ilk Müslüman ve Türk demokratik parlamentosunu (Kurultay) toplayarak Kırım Demokratik Cumhuriyeti esasını ilân ettiler. Ancak bu adımlar kalıcı olamadı. Bunu müteakip üç yıl boyunca Kırım Bolşevik ve anti-Bolşevik (Beyaz) Rus kuvvetleri arasında el değiştirdi. Bu kanlı arbedede yol bulabilen bazı Kırım Tatarları bu arada yine Türkiye’ye göçtüler.

Kasım 1920’de Kırım kesin olarak Bolşevik yani Sovyet hâkimiyeti altına girdi. Asıl büyük felâketler de bundan sonra başladı. Sovyet politikalarının doğrudan bir neticesi olarak 1921–1922 yıllarında Sovyet Rusya’da benzeri görülmemiş bir açlık meydana geldi. Bu açlıkta bütün Sovyet Rusya’da beş milyon civarında insan öldü. Kırım yarımadası da açlığın en feci sahneleriyle yaşandığı yerlerden biriydi. Nitekim, Sovyet rejiminin bütün engellemelerine rağmen açlıktan mahvolma durumuna gelmiş yaklaşık on bin Kırım Tatarı bulabildikleri deniz araçlarıyla Türkiye’ye iltica etti. Tam o günlerde Türkiye İstiklâl Savaşı vermekteydi. Buna rağmen, bu mülteciler Türkiye’ye kabul ve iskân edildikleri gibi, tam da Büyük Zafer günlerinde Türkiye’den Kırım’a açlık yardımı bile gitti.

Kırım’da Sovyetler hâkimiyetinin kurulmasıyla dış dünya ile irtibat bilfiil koptu. 1930’lu yılların başlarında Stalin, Kırım’da Türk pasaportu taşıyanları sınır dışı etti. Bunlar vaktiyle bir şekilde Türkiye’ye giderek Osmanlı pasaportu almış, ancak tekrar Kırım’a dönmüş olan Kırım Tatarları yahut onların soyundan gelenlerdi. Bu şekilde, sınır dışı edilen ve Türkiye’ye gelenlerin sayısı da 5-10 bin civarında olmalıdır.

İkinci Dünya Savaşı’nda 1941 yılında Alman ordusu Kırım’a geldikten sonra Kırım Tatarlarından bir kısmı zorla Ostarbeiter (Doğu işçisi) sıfatıyla Almanya’ya götürüldü. Bunların yanısıra, Kızıl Ordu’da görev yapmaktayken Almanlara esir düşmelerini müteakip Alman ordusuna katılanlar da vardı. Savaş sonrasında Sovyet güçlerine teslim edilmekten mucizevî şekilde kurtulan Kırım Tatarlarından bir kaç bini 1940’ların sonlarında Orta Avrupa’daki mülteci kamplarından Türkiye’ye geldi.

1944’de Kırım Tatarları topyekûn Kırım’dan Orta Asya ve Urallar’a sürüldüler. Artık tek bir Kırım Tatarı’nın kalmadığı Kırım’dan Türkiye’ye göç olabilmesi de elbette ki mümkün değildi. Bununla birlikte, Türkiye’ye Kırım Tatar göçleri 1944 sonrasında dahi dolaylı da olsa devam etmiştir. Bu, XX. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Romanya ve Bulgaristan’daki Kırım Tatarlarının bazen toplu, bazen de münferit olarak Türkiye’ye göçmen olarak gelmeleri şeklinde gerçekleşmiştir.

Kırım Tatarlarının (kısmen de olsa) tekrar Kırım’a dönebilmeleri ve Türkiye ile ilişkilerinin yeniden canlanabilmesi ancak Sovyetler Birliği’nin ortadan kalkmasıyla mümkün oldu. 1990’ların başlarından bu yana Kırım’dan Türkiye’ye gidip gelen pek çok Kırım Tatarları vardır. Artık gelişler siyâsî sebeplerle değil, bütünüyle sosyal, ekonomik ve kültürel saiklerle ve geçici süreler için olmaktadır. Bununla birlikte, bu şekilde gelenler arasında çok az sayıda da olsa şahsî sebeplerle Türkiye vatandaşlığına geçenler olmaktadır.

İki yüzyılı aşkın bir süredir Kırım’dan Osmanlı İmparatorluğu’na ve Türkiye Cumhuriyeti’ne göç eden insanlara ve göç dalgalarına ilişkin çağdaş istatistik veriler günümüzde henüz ulaşılabilmiş, ortaya konulmuş, yayınlanmış ve işlenmiş değildir. Hattâ bu hususlarda bir çok bilginin de şu yahut bu şekilde belgelere yansımadığı, bir kısmının da ebediyyen ortadan kalktığı kabul edilebilir. Bu bakımdan, Kırım’dan Türkiye’ye tam olarak ne kadar insanın göç ettiği ve hele bu insanların soyundan Türkiye’de ne kadar insanın yaşadığı gibi çok polemik konusu olan veriler kolaylıkla ortaya atılabilecek mahiyette değildir. Ancak, bugünden ve çıplak bir gözle dahi kesin olarak söylenebilecek olan husus bu olgunun milyonları ihtiva ettiği ve hem Kırım’ın, hem de Türkiye’nin kaderinde son derece önemli bir rol oynadığıdır. Bu bakımdan, Kırım’dan Türkiye’ye hicret etmiş olan Kırım Tatarları modern Türkiye’nin etnik terkîbinde kaydadeğer bir yer tutmaktadır.

Son iki asır içinde Türkiye’ye yönelik en büyük nüfus hareketleri arasında yer alan Kırım Tatar göçleriyle gelen muhacirlerin, bu süreç içinde yaşadıkları bütün sıkıntılara rağmen Türkiye’ye uyumları nisbeten hızlı olmuştur. Türkiye’deki yerli halkla Kırım muhacirleri arasında şimdiye kadar ciddî denebilecek hiç bir sürtüşme de bilinmemektedir. Bunda Kırım Tatarlarının dünyadaki bütün Türk halkları içinde dil, kültür ve tarih bakımından Türkiye Türklerine en yakın toplumlar arasında olması birinci derecede rol oynamıştır. Türkiye’ye yerleşen Kırım Tatarları bu ülkenin ve devletin her kademesinde yer ve görev almış, Türkiye’yi her sahada temsil edegelmişlerdir. Günümüzde hayatta kalan son İstiklâl Harbi gazisinin 1896’da Kırım’da Akmescit’e bağlı Mamak köyünde doğmuş Yakup Satar olması da tarihin ilginç bir tecellîsidir.

Bununla birlikte, göçlerden bu yana geçen zamana rağmen Kırım Tatar muhacirlerinden ve onların soyundan gelenlerin bir çoğu Kırım’la psikolojik ve kültürel bağlarını kaybetmemiştir. Bilhassa Kırım muhacirlerinin toplu olarak yaşadıkları yerleşim yerlerinde Kırım Tatar dil ve kültürünün ana unsurları günümüze kadar muhafaza edilebilmiştir. Kırım Tatar kültür ve tarihinin büyük tahribata uğradığı genel olarak Rusya ve Sovyet hâkimiyetleri, özel olarak da 1944 kitle sürgününü müteakip dönemlerde Kırım’da ve orada yaşayan Kırım Tatarları arasında ortadan kaybolan sayısız kültürel ve linguistik değer diasporada yaşayabilmiştir.

Kırım Tatarlarının son iki yüz yıllık tarihindeki en büyük felâketlerden birisi olan göçler, gerçekte uzak tarihte kalmış bir olgudan ibaret değildir. Neticeleri itibarıyla Kırım Tatarları bu göçlerden doğan problemleri bugün de yaşamaktadır. Kırım Tatarları da Kuzey Kafkasya’daki Adigeler ve başka bir kaç halk gibi dışarıdaki, diasporadaki nüfusu vatanındaki nüfusundan kat be kat fazla olan halklardan biridir. Bu bakımdan, diaspora ile ilişkiler vatanlarında varlıklarını çok büyük güçlükler içinde yeniden kurmaya çalışan Kırım’daki Kırım Tatarlarının kaderinde hayatî bir yer tutmaktadır. Aynı şekilde, Türkiye’deki Kırım Tatarları Türkiye ile Kırım arasında çok önemli bir köprüyü ve Türkiye’nin Kırım ile ilgilenmesi için canlı bir vasıtayı da teşkil etmektedir.

(Uyarı: Kaynak gösterilmeden kullanılamaz)

[1] Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics (Madison-Wisconsin, 1985), s. 66.

(Dikkat: Kaynak gösterilmeden kullanılamaz)

Kaynak: https://www.kirimdernegi.org.tr/temel-bilgiler/kirim-dan-turkiye-ye-kirim-tatar-gocleri